Con có các giai đoạn chuyển mình, mà phụ huynh thường gọi là khủng hoảng, thường bắt đầu vào lúc 18 tháng, 5 tuổi, 9 tuổi, 13 tuổi, 21 tuổi. Mỗi giai đoạn trẻ tiếp nhận một hoặc một nhóm kỹ năng và đặc tính mới trong nhân cách, đây vừa là cơ hội, nhưng cũng là thách thức cho trẻ, cho bố mẹ cũng như những người chăm sóc. Trong tài liệu này, Tomoe sẽ cùng ba mẹ đi sâu hơn vào các giai đoạn khủng hoảng ở giai đoạn mầm non, hy vọng có thể cung cấp cho ba mẹ một góc nhìn và một tâm thế phù hợp để hỗ trợ con trong các giai đoạn này.
18 tháng – Cái tôi lên ngôi, những lần nói “không”
Rất nhiều tiếng “không” được nói ra, rất nhiều những đòi hỏi cưỡng ép của bé đối với mẹ, bố, và ông bà. Một em bé tự chơi rất ngoan bây giờ trở thành một em bé suốt ngày mè nheo, lúc thì đẩy bố mẹ ông bà ra xa, lúc thì bám riết không ngừng, dễ khóc, đòi hỏi nhiều thứ vô lý. Giai đoạn này thường bắt đầu lúc 18 tháng và kết thúc sớm nếu trẻ được hỗ trợ tốt, nhưng cũng có thể kéo dài hơn nếu như bố mẹ và trẻ tiếp tục không hiểu được nhau.
Tại sao lại có giai đoạn này?
Các nhà tâm lý học gọi đây là giai đoạn ra đời lần 2 của bé, hay sự nhập thể của cái tôi, khi bé bắt đầu biết rằng: “à! Đây là tôi!”. Trong giai đoạn thích ứng ban đầu của cái tôi với môi trường, sẽ rất tốt nếu bé và ba mẹ được chuẩn bị để đi qua đúng cách vì phần thưởng sẽ rất lớn, đó chính là tình yêu thương với thế giới này và một sự tự lập lớn. Còn nếu không, nó sẽ là sự giằng co dai dẳng trong nhiều năm liền, sự chậm trễ về phát triển, là sự khơi mào nhiều cuộc chiến liên tục giữa ba mẹ và trẻ.
Tình yêu thương với thế giới thể hiện qua việc bé liên tục chạy tới chạy lui, luôn tay luôn chân với tất cả mọi thứ đồ trong nhà và ngoài vườn. Bé làm việc không biết mệt mỏi, chăm chú, tập trung và tràn đầy hạnh phúc. Chẳng có người bạn nào có thể chơi cùng bé được lâu và kiên nhẫn như người thầy tự nhiên, chẳng có giáo viên nào có thể hướng dẫn bé những bài tập hay và đúng nhu cầu của bé như người thầy tự nhiên này. Đó chính là “người mẹ thứ 2” của bé, và là “người mẹ” sinh ra nhân cách trẻ. Nhân cách được hình thành trong 2 năm đầu đời này là nền tảng của trẻ trong cả quãng đời phía sau.
Giai đoạn 2 tuổi này còn có một mục tiêu quan trọng nữa cho trẻ, đó là sự hiện thực hóa mong muốn của bản thân, hay sự tự lập như câu nói “Hãy giúp con để con tự làm”. Trẻ sẽ gào khóc bảo vệ, thậm chí còn dữ dội hơn cả những lần ngã đau nhất của bé khi công việc của trẻ bị cắt ngang, hay cướp đi. Nhưng nếu bố mẹ hay thầy cô tạo điều kiện cho trẻ bằng cách đưa cho trẻ những đồ dùng thật có thể sử dụng thay vì những thứ đồ chơi vô dụng và khoảng không gian cũng như quyền được làm, trẻ sẽ rất vui vẻ và hào hứng tự làm mọi việc của mình, từ xúc cơm, rót nước, sắp xếp đồ đạc, dọn bàn ăn, cho tới rửa tay, quét nhà,
Bé cần ba mẹ hỗ trợ như thế nào?
Trước khi cái tôi đến, bé cảm nhận mọi thứ êm đềm, nhưng khi cái tôi bắt đầu đi vào, mỗi khi khó chịu, lên cơn hờn dỗi, em bé sẽ có xu hướng đổ tất cả lỗi cho người mẹ hoặc bố hay ông bà, vì em luôn tin rằng bố mẹ, ông bà là những người quyền lực, có thể giúp bé an ổn trở lại như trước. Nhưng em cũng dần nhận ra rằng không phải lúc nào bố mẹ cũng có thể giúp bé quay trở lại trạng thái an ổn, đôi khi còn làm tình hình tệ hơn, bé không còn biết bám víu vào đâu trong cơn chênh vênh khủng hoảng. Bé nín lại một chút, nhưng rồi lại khóc to hơn khi nhận ra sự chênh vênh và cảm xúc bùng phát vẫn chưa kết thúc.
Em bé 18 tháng đã có thể hình dung ra kết quả trước khi làm, đó là nhờ trí tưởng tượng của bé bắt đầu khởi phát, nhưng không phải lúc nào kết quả bé tưởng tượng cũng khớp với thực tế bé có thể làm. Bé bắt đầu khóc sau quá nhiều lần thử nhưng không được, khóc vì sự bất lực của bản thân, rồi mẹ ở đâu khi mình đang chơi vơi bất lực giữa thế giới thế này, bé càng khóc to hơn. Nhưng nếu mẹ có đoán được ý rồi giúp bé, thì bé có thể lại càng khóc to hơn nữa, vì việc được làm hộ đồng nghĩa rằng bé không làm được, không làm được theo ý muốn của bản thân lại càng chứng tỏ sự bất lực của bé trong thế giới này.
Tạo điều kiện tối đa để con tự chơi
Trong giai đoạn này, mục tiêu mà bố mẹ và thầy cô cần đặt ra cho trẻ là để con tự hợp lý hóa các mong muốn của mình. Bé đang có rất nhiều mong muốn để tác động, để thay đổi lên thế giới vật chất xung quanh bé. Bé sẽ bóc cái này, bóp cái kia, mở cái hộp, đẩy cái ghế, … Tất cả những việc này đều là các bài tập bé chuẩn bị bản thân mình, nên bố mẹ hãy chú ý để không can thiệp gây phiền hà khi bé đang tập trung chơi, bởi việc chơi của bé đang giúp bé làm quen và tương tác sâu hơn, hiểu hơn về môi trường xung quanh, giống như một mầm non đang cắm những chiếc rễ đầu tiên vào thế giới này, sẽ thật tệ nếu ai đó cứ liên tục “cắt” chúng đi bằng những can thiệp không đúng lúc.
Tự lập không có nghĩa là bị bỏ rơi, mặc cho thích làm gì thì làm
Sẽ rất dễ để hiều nhầm rằng tự lập là “con tự làm được mà” “nhìn kìa, em bé hơn con còn làm được” “con tự làm đi, mẹ không làm hộ đâu”. Tất cả những câu nói đó đang hàm ý rằng, bố mẹ sẽ không giúp con đâu, và nó gợi cho bé cảm giác bị bỏ mặc.
Để có thể hỗ trợ bé đúng cách, chúng ta cần xác định lại tư tưởng, giá trị thực sự chúng ta có thể đưa cho con cái chúng ta là khả năng để chúng tự làm và sự yêu thích công việc, chứ không phải là làm hộ chúng, hãy theo kim chỉ nam mà bà Maria Montessori đã đưa ra để hỗ trợ độ tuổi này: “Hãy giúp con để con tự làm”. Chiếc bánh mình tự nướng lúc nào chẳng giá trị hơn bánh mua ở tiệm, tiền mình tự làm ra lúc nào chẳng quý hơn tiền được cho, tự mình leo lên đỉnh núi lúc nào chẳng thỏa mãn hơn là đi cáp treo. Bởi chính bản thân công việc sẽ mang lại niềm vui thú và sự thỏa mãn, cũng như những đột phá về lâu dài, còn chỉ tập trung vào kết quả sẽ khiến mọi thứ quan trọng đang diễn ra bị bỏ qua.
Trẻ biết rõ điều này hơn chúng ta, vì vậy, mặc dù trẻ khư khư giữ lấy công việc chúng đang làm, nhưng cũng vẫn cần sự hiện diện của người lớn ở đó. Sau một giờ cắm cúi với công việc, trẻ mang kết quả lại cho mẹ với một vẻ mặt tự hào. “Con đã làm xong rồi à, mẹ thấy rồi!”
Hãy giúp bé nhận ra rằng:
- Dù đang không ở bên con, nhưng bố mẹ vẫn thương yêu con
- Bố mẹ yêu thương cả những cảm xúc phẫn nộ của con, bố mẹ biết con đang không ổn, có thể bố mẹ không hiểu được tại sao con như vậy, nhưng bố mẹ vẫn ở đây với con, với cả với sự phẫn nộ của con nữa
Hãy giúp con nhận ra không chỉ qua lời nói mà còn qua hành động của ba mẹ nữa.
Khủng hoảng 5 tuổi – Con chán đến trường rồi
Theo bà Maria Montessori, đứa trẻ 7 tuổi có rất nhiều suy nghĩ lập luận, những câu hỏi tại sao, những đòi hỏi về công bằng. Đứa trẻ đó sẽ muốn tìm hiểu mọi nguyên nhân, mọi lý do cho mọi vấn đề trên thế giới này với “bộ óc mới” của mình – Đó là bộ óc kiến giải. Bộ óc này có khả năng thao tác bên trong tâm trí mà không cần đụng tới một sợi cơ bắp trên bàn tay.
Để trẻ có thể thành thục và sử dụng “bộ óc kiến giải” của mình một cách lành mạnh, Tự Nhiên đã bắt đầu đánh thức thao tác trí óc của trẻ từ lúc 18 tháng, dòng chảy này không hiển hiện mà được nuôi dưỡng và tích lũy, chảy ngầm bên dưới. Đến năm 5 tuổi, dòng nước này bắt đầu trồi lên và chảy mạnh hơn, lộ rõ ra ngoài qua những lời nói và hành động của trẻ, mà biểu hiện rõ nhất là khi trẻ thể hiện ra ngoài: “Con chán đến trường rồi”, “Tại sao con lại phải đến trường?”, kèm rất nhiều câu hỏi tại sao khác. Đôi khi việc này còn tới sớm hơn nếu tâm trí kiến giải của trẻ được đánh thức sớm.
Mục đích và ý nghĩa của giai đoạn này
Với trí tưởng tượng và khả năng thao tác trí óc, trẻ có thể tiếp cận gần như mọi thứ trên đời, trẻ có thể hình dung về môi trường ngoài vũ trụ nơi mà mọi người lơ lửng, di chuyển bằng cách đẩy chân để trôi về phía trước, trẻ có thể tự mình tưởng tượng xem làm thế nào để uống nước ngoài không gian khi cốc không còn đựng được nước. Trẻ không còn bị giới hạn ở thế giới vật chất có thể sờ nắm, thao tác bằng tay chân nữa. Trẻ mở rộng bản thân mình ra toàn bộ vũ trụ này.
Cùng với trí tưởng tượng, trẻ cũng bắt đầu đặt câu hỏi “vì sao” cho tất cả mọi thứ. Đây không phải là việc trẻ nghi ngờ thế giới mình đang sống, mà trẻ đang muốn tìm mối liên kết sâu sắc hơn và thực sự mang lại ý nghĩa đối với trẻ, vượt xa những cảm giác vật đơn thuần. Mối liên kết mang đến cho trẻ giá trị tâm linh sâu sắc hơn vào giai đoạn sau này.
Trẻ cần được hỗ trợ như thế nào trong giai đoạn này?
Đừng kích thích trí tưởng tượng của trẻ
Tưởng tượng bắt đầu từ thực tế, nó giống như làn hơi nước bốc hơi lên từ bề mặt dòng sông vậy. Duy trì những hoạt động thực tế như trẻ vẫn làm độ tuổi mầm non vẫn cực kỳ quan trọng, đây chính là khởi nguồn và là dòng chảy nuôi dưỡng một trí tưởng tượng lành mạnh. Trẻ nên được tiếp tục tham gia tích cực các hoạt động hằng ngày, những hoạt động kích thích các giác quan (kích thích chứ không phải quá tải như trên điện thoại và các đồ chơi hiện nay, vốn mang lại sự thụ động về giác quan). Trí tưởng tượng với nền tảng là một ý chí mạnh mẽ sẽ luôn đẹp đẽ và có ích, chứ không bay lượn trong vô định. Bố mẹ đọc thêm tài liệu: “Rèn luyện ý chí cho trẻ mầm non”
Trẻ hỏi tại sao không phải là trẻ cần câu trả lời
Khi trẻ hỏi tại sao trời mưa, trẻ chỉ muốn bộc lộ rằng trí tuệ kiến giải vừa lướt qua khái niệm mưa này thôi. Người lớn không nên cung cấp cho trẻ câu trả lời. Bởi đó là thứ khô cứng và giản lược đi rất nhiều của hiện tượng mưa. Mục tiêu cho trẻ là trẻ tiếp tục ý thức về thế giới, và có một sức mạnh ý chí mạnh, để dẫn đưa trẻ TỰ MÌNH TÌM THẤY CÂU TRẢ LỜI. Câu trả lời của trẻ sẽ không thể miêu tả được bằng lời, nó đẹp đẽ, tràn đầy và kết nối tất cả mọi trải nghiệm về thế giới của trẻ. Còn nếu liên tục tìm thấy câu trả lời khô khan như vậy, trẻ sẽ nhanh chóng hình thành ý niệm về thế giới xung quanh mình, và sớm đưa vào kết luận ôi thế giới này thật nhàm chán biết bao. Chúng ta chỉ cần nhận ra rằng à, con đang quan tâm tới trời mưa à, con quan tâm ở điểm nào, kể cho bố/ mẹ nghe. Và dần dần, khi đi cùng trẻ trên con đường khám phá câu hỏi “Tại sao trời mưa?” ngay cả chính người lớn chúng ta cũng sẽ nhận được những trải nghiệm tràn đầy mà đẹp đẽ, không thể tóm gọn lại bằng từ ngữ được nữa.
